مراتب حضور قلب
پس از آن که معلوم شد که حضور قلب در عبادات، قلب و روح عبادات است و نورانیت و مراتب کمال آن، بسته است به حضور قلب و مراتب آن، اکنون باید دانست که از برای حضور قلب مراتبی است که بعضی از آن مراتب اختصاص دارد به اولیای حق و دست دیگران از وصول به شاهق [قله] آن کوتاه است؛ ولی بعض مراتب آن برای سلسله رعیت نیز ممکن الحصول است.
و باید دانست که حضور قلب به طریق کلی منقسم شود به دو قسمت عمده: یکی حضور قلب در عبادت؛ و دیگر حضور قلب در معبود.
و پیش از این مطلب، لابدیم از ذکر یک مقدمه. و آن این است که اهل معرفت گویند: باب عبادات مطلقاً باب ثنای معبود است؛ منتها هر یک از آن ها ثنای حق است به نعتی از نعوت و اسمی از اسماء، مگر نماز که ثنای حق است به جمیع اسماء و صفات.
و در سابق بر این، در شرح بعضی احادیث ذکر شد که ثنای معبود فطریاتی است که جمیع سلسله بشر بر آن مخمرّند و فطرت حکم به لزوم آن می کند و خاضع برای کامل مطلق و جمیل مطلق و منعم مطلق و عظیم مطلق است.
و چون کیفیت ثنای ذات مقدس را احدی نمی تواند کشف کند، زیرا که آن فرع معرفت به ذات و صفات و کیفیت [ارتباط] غیب به شهادت و شهادت به غیب است و این از برای کسی میسور نیست جز از طریق وحی و الهام الهی، از این جهت عبادات مطلقاً توقیفی است و موظف از جانب حق است و احدی از پیش خود حق ندارد تشریعی کند و عبادتی بتراشد.
و آنچه از تواضع و احترامات در پیشگاه بزرگان و سلاطین معمول و متداول است، در آن پیشگاه مقدس ارجی و قیمتی ندارد. پس انسان باید گوش و چشم را باز کند و از طریق وحی و رسالت کیفیت عبادت و عبودیت را اخذ کند و خود در آن تصرفی نکند.
و بعد از آن که معلوم شد که باب عبادات باب ثناخوانی معبود است، بدان که حضور قلب، چنانچه اشاره شد، به دو قسمت عمده تقسیم می شود: یکی حضور قلب در عبادت؛ و دوم حضور قلب در معبود.
